Μπροστά  στην πρόκληση του φονταμενταλισμού.

----------------------------------------------------------------

            του Ελευθερίου Τζιόλα

Φονταμενταλισμός και  ισλαμικός φονταμενταλισμός.

.......................................................................................... 

            Στη σύγχρονη χρήση του , ό όρος (φονταμενταλισμός) σχετίζεται με όλες τις μεγάλες θρησκείες του κόσμου, Ισλάμ, Ιουδαϊσμό, Ινδουισμό, Βουδισμό, όπως επίσης και τον Χριστιανισμό.  Για πολλούς, δηλώνει την μισαλλοδοξία και την καταπίεση, θεωρούμενος ως εχθρός των φιλελεύθερων αξιών και  της προσωπικής ελευθερίας. Πάντως, αντίθετα με τους άλλους  όρους ''συντηρητισμός'', ''ορθοδοξία'', ''θρησκευτική αφύπνιση'', ο φονταμενταλισμός  έχει το πλεονέκτημα πως αποδίδει τον ιδιαίτερο χαρακτήρα του πολιτικού φαινομένου.

            Υπήρξαν σημαντικές θεωρίες με το τέλος του Ψυχρού Πολέμου που μίλησαν για τη ''σύγκρουση των πολιτισμών'' (Huntington, 1993), η ερμηνεία του φονταμενταλισμού και, ιδιαίτερα του θρησκευτικού, όπως αυτός εμφανίζεται από τα τέλη του 20ου αιώνα, πρέπει αξιοποιώντας αυτές τις θεωρίες, να λάβει υπόψη του και παράγοντες της οικονομικής -κοινωνικής βάσης. Η εκκοσμίκευση, η μετα-αποικιοκρατία και η παγκοσμιοποίηση  αποτελούν τρείς παράγοντες που έχουν συντελέσει να αναδυθεί και να ενδυναμώσει ο θρησκευτικός φονταμενταλισμός, ιδιαίτερα σε προβληματικές κοινωνίες υπό κρίση. Η  εκκοσμίκευση με την εξάπλωση των ορθολογικών αξιών, συνέβαλε στην αποδυνάμωση της θρησκείας και της θεωρούμενης  ''ηθικής δομής'' της κοινωνίας, στοιχεία που για τον φονταμενταλισμό  οδήγησαν στην παρακμή και την υποκρισία. Κινούμενος ενάντια σ΄ αυτά τα ‘’εκφυλιστικά στοιχεία’’ ο θρησκευτικός φονταμενταλισμός στοχεύει να αποκαταστήσει την ''ορθή'' τάξη και να επανεδραιώσει τη σύνδεση του ανθρώπινου κόσμου και του θείου. Η μετα-αποικιοκρατία  (με ό,τι την συνθέτει και την χαρακτηρίζει) εξηγεί το λόγο για τον οποίο ο φονταμενταλισμός έχει ισχυρότερη και ευρύτερη επιρροή σε κοινωνίες που βρέθηκαν να αντιμετωπίζουν οξύτατα  προβλήματα και μετά τον αντιαποικιοκρατικό τους αγώνα. Οι κοινωνίες αυτές  μεταπίπτοντας από την αποικιοκρατική  καταπίεση και εκμετάλλευση του παραδοσιακού  ιμπεριαλισμού  στην νεοαποικιοκρατία με τη συνεχιζόμενη ανισότητα, την υποτέλεια και την επανασύνδεση στα συμφέροντα, βρήκαν ελκυστικό τον φονταμενταλισμό που προσέφερε μια μη δυτική, συχνά αντιδυτική προοπτική, μια ''δική τους'' ταυτότητα, καθώς και την έκφραση τους για τις ανάγκες και φιλοδοξίες τους (ιδιαίτερα των φτωχών και μικρομεσαίων τάξεων). Τέλος, η παγκοσμιοποίηση έχοντας υπονομεύσει την ικανότητα του ''πολιτικού'' εθνικισμού να καθιερώσει σταθερές πολιτικές ταυτότητες, παρέχει το πεδίο στη θρησκεία και τη δυνατότητα στον θρησκευτικό φονταμενταλισμό (ως υποκατηγορία του εθνοτικού εθνικισμού) να αντικαταστήσει το έθνος ως πρωταρχική πηγή συλλογικής ταυτότητας, ιδιαίτερα μάλιστα εκεί όπου η εθνική ταυτότητα είχε αμφισβητηθεί.

            Ο  φονταμενταλισμός απορρίπτει  τη διάκριση μεταξύ θρησκείας και πολιτικής, καθιστά την ίδια τη θρησκεία  πολιτική ιδεολογία με αξιακό, θρησκευτικό περιεχόμενο, ως κοινωνικο -πολιτικό πρόγραμμα.  Οι θρησκευτικές ιδέες δεν αποτελούν μέσα υπεράσπισης ή εξωραϊσμού πολιτικών δογμάτων, αλλά τη βασική ουσία της πολιτικής σκέψης. Ο θρησκευτικός, μάλιστα, φονταμενταλισμός θεωρεί τη θρησκεία ως ένα σώμα αναγκαίων και αναμφισβήτητων αρχών, οι οποίες υπαγορεύουν όχι μόνο προσωπική αγωγή, αλλά και την οργάνωση της κοινωνικής , οικονομικής και πολιτικής ζωής. Η διάκριση δημόσιου/ιδιωτικού δεν υφίσταται. Η θρησκεία δεν περιορίζεται στην ''ιδιωτική'' σφαίρα, αλλά βρίσκει την υψηλότερη έκφραση της στην πολιτική της λαϊκής κινητοποίησης, της κρατικής οργάνωσης και της κοινωνικής αναγέννησης.

Ο Ισλαμικός φονταμενταλισμός στρέφοντας την πλάτη του στον ξεπεσμένο σύγχρονο κόσμο, στοχεύει στην αναγέννηση μέσω ενός προκαθορισμένου από τον Θεό ηθικού συστήματος, με επανεισαγωγή, π.χ., του νόμου της σαρία, σύστημα το οποίο καθοδηγεί  η  απολυταρχική ''χαρισματική ηγεσία'' του,  αποδεχόμενος  και σύγχρονα μέσα της νεωτερικότητας (τεχνολογίας και επιστήμης), ακόμα και τα πλέον καταστροφικά, όπως τα πυρηνικά όπλα. Πιστεύοντας ότι υπηρετούν σκοπούς που έχουν ορισθεί από τον Θεό, ότι αποτελούν μια δύναμη θεϊκής αποστολής για την ολοκληρωτική επικράτηση απέναντι στους ''άλλους'' (τους απίστους, τις ''σκοτεινές δυνάμεις'', τους δυτικούς εκφυλισμένους ή/και ιμπεριαλιστές κλπ), με  νομιμοποιητική τους αναφορά  τη ''δυναμική ερμηνεία'' των Ιερών Κειμένων, οι φονταμενταλιστές είναι σε θέση, και μέσω αντισυνταγματικής και εκτός νόμου δράσης,  να αγωνισθούν, να συγκρουσθούν, να πολεμήσουν, φτάνοντας σε ακραίες μορφές δολοφονικών επιθέσεων και πράξεις βομβιστικών αυτοκτονιών.

            Στον θρησκευτικό φονταμενταλισμό συναντούνται, βέβαια, και οι μορφές :  ‘’νέα Χριστιανική δεξιά’’ στις ΗΠΑ με σημαντική επιρροή στο χώρο των Ρεπουμπλικάνων (με επιρροές στους προέδρους Ρήγκαν και Μπούς), ο εβραϊκό φονταμενταλισμός ως επιθετική μεταμόρφωση του Σιωνισμού, ο Βουδιστικός,  ο  Ινδουϊστικός και Σιχικό φονταμενταλισμό με χώρο δράσης το Παντζάμ. Όμως, ο  Ισλαμικός φονταμενταλισμός αποτελεί, ίσως, το δυναμικότερα ανερχόμενο κίνημα.    Το Ισλάμ είναι η δεύτερη μεγαλύτερη θρησκεία στον κόσμου και η πιο γοργά αναπτυσσόμενη, με 1,3 δισεκατομμύρια μουσουλμάνους σε περισσότερες από 70 χώρες. Το Ισλάμ δεν είναι, ούτε και ήταν ποτέ, απλά μια ''θρησκεία''. Είναι περισσότερο ένας τρόπος  ζωής με οδηγίες και κανόνες για τα άτομα και τα έθνη στο πολιτικό, ηθικό και οικονομικό πεδίο. Ο Ισλαμικός φονταμενταλισμός δεν πρεσβεύει απλώς την πίστη στην κατά γράμμα αλήθεια του Κορανίου, - αυτή είναι αποδεκτή από όλους τους Μουσουλμάνους - , αλλά την μαχητική πίστη στις Ισλαμικές πεποιθήσεις με στόχο την εγκαθίδρυση μιας θεοκρατίας κυριαρχούμενης από μια πνευματική και όχι κοσμική εξουσία και την εφαρμογή του θεϊκού Ισλαμικoύ νόμου (σαρία) και τον ''εξισλαμισμό'' ολόκληρης της κοινωνίας. Η  σαρία περιλαμβάνει ένα σύστημα νόμιμης και ενάρετης συμπεριφοράς, αλλά και τιμωρίας για τα περισσότερα αδικήματα, καθώς και κανόνες προσωπικής διαγωγής για τους άνδρες και τις γυναίκες.  Η ''τζιχάντ'' μολονότι είναι για τον ισλαμισμό  μια πιο σύνθετη έννοια,  τείνει να καθιερωθεί,  ιδιαίτερα μετά τις αιματηρές επιθέσεις, ως το μόνο και  πλέον επιθετικό της σκέλος,  δηλαδή,  ως  ''ιερός πόλεμος'' εναντίον των απίστων.  Τα άλλα σκέλη της, ωστόσο, αφορούν στον εσωτερικό πόλεμο του κάθε πιστού με τους κάθε είδους πειρασμούς του, αλλά και τον πόλεμο εναντίον των μουσουλμάνων που παραβιάζουν τους κανόνες του Ισλάμ. 
Ενώ, η πολιτική από μόνη της δύσκολα οδηγεί σε τέτοιες ακραίες επιθετικές συμπεριφορές, η ύπαρξη του θρησκευτικού υποβάθρου και η θρησκευτικά νομιμοποιημένη  από τον Ισλαμικό φονταμενταλισμό έννοια του ''ιερού πολέμου'', διαμορφώνει τη δυναμική τους και ωθεί σε αιματηρά γεγονότα.

            Ο Ισλαμικός  φονταμενταλισμός, μετά την ολοκλήρωση του αραβοεθνικού κύκλου (με πρωτοπόρο τον αιγύπτιο ηγέτη G.Nasser) και την πτώση της Σοβιετικής Ένωσης, συσχετίσθηκε με έναν νέο ιδιότυπο εθνικισμό. Τη δεκαετία του 1960, ισλαμιστές φονταμενταλιστές χρησιμοποιήθηκαν από συντηρητικά ισλαμικά καθεστώτα ενάντια στα εθνικά κινήματα στον αραβικό χώρο,  συνέχισαν  ως σύμμαχοι των Αμερικανών, με χαρακτηριστικότερη την περίπτωση των Ταλιμπάν εναντίον  των  σοβιετικών στο Αφγανιστάν, στην εν συνεχεία αυτονόμησή τους και τη στροφή τους κατά των Αμερικανών. Η παλαιστινιακή υπόθεση και η βαριά περιπέτειά της,  η όξυνση των συγκρούσεων στη Μ. Ανατολή  και οι επεμβάσεις στην περιοχή,  και, κυρίως, το  έντονο  θρησκευτικό υπόστρωμα, όπως αυτό ενισχύθηκε μέσα από  θεοκρατικά καθεστώτα και το σουνιτικό Ισλάμ και μαχητικά ριζοσπαστικοποιήθηκε  από ομάδες και δίκτυα (Αλ Κάϊντα, ISIS, Μπόκο Χαράμ κλπ)  οδήγησαν στο φαινόμενο όπως σήμερα εμφανίζεται.

            Ελευθερίες, θρησκευτικές πεποιθήσεις, εθνικός κορμός και κοινωνική συνοχή.

            ....................................................................................................................................

            Οι χώρες της Δύσης και ιδιαίτερα αυτές της Ευρώπης που εκτός από το αποικιοκρατικό τους παρελθόν συνθέτουν στην μεταψυχροπολεμική περίοδο τις σημαντικότερες κρατικές οντότητες της Ε.Ε., βρίσκονται πλέον αντιμέτωπες στο εσωτερικό τους με το πιεστικό, πολύπτυχο  αυτό φαινόμενο, ιδιαίτερα του ισλαμικού φονταμενταλισμού και τις τρομοκρατικές του εκφάνσεις. Φαινόμενο, το οποίο στις κοινωνίες  βιώνεται ως μείζον θέμα ασφάλειας, προκαλώντας με τη σειρά του αντιτιθέμενες πολιτικές ερμηνείες, στάσεις και γραμμές αντιμετώπισης.

            Το φαινόμενο φαίνεται ότι αλλάζει δραστικά το μέχρι πρότινος δεδομένο πλαίσιο ασφάλειας και τις σχετικές νόρμες και λειτουργίες των υπηρεσιών Ασφάλειας.  Ο φόβος τείνει να φυλακίσει την καθημερινότητα σ΄ ένα ασφυκτικό πλαίσιο. Στο όνομα της ασφάλειας, εκ των πραγμάτων θα υποσκάπτονται ατομικές ελευθερίες και δημοκρατικά δικαιώματα. Ένας φαύλος κύκλος : τρομοκρατίας και αντιτρομοκρατίας, περισσότερης ασφάλειας και λιγότερης δημοκρατίας,  πρόκειται να παγιδεύσει πολίτες και πολιτικές δυνάμεις, παράγοντας παράπλευρα πεδία ακραίων συμπεριφορών (φονταμενταλιστικών - θρησκευτικών, από τη μια, ρατσιστικών - ακροδεξιών από την άλλη).  Η επέκταση των αστυνομικών μέτρων, η αύξηση των μέτρων ασφάλειας, - αναγκαία σε συγκεκριμένες συνθήκες- , οι προληπτικές δράσεις (στο όνομα ποίου ; και με ποιά αιτιολογική βάση, επαρκή για την δημοκρατική έννομη τάξη;) δεν είναι  δυνατόν να αντιμετωπίσουν το πρόβλημα, αν αυτό δεν εννοηθεί στην πολυπλοκότητά του, στα αίτια ανατροφοδότησής του, στα πραγματικά πεδία ανάπτυξής του και στην σταθερή επιδίωξης αντιμετώπισης του στις πηγές του (είτε στα πεδία πολεμικών κρίσεων, είτε στα πεδία πολιτικής και ιδεολογικής αναπαραγωγής). Απολύτως αναγκαία, λοιπόν, είναι μια ολοκληρωμένη, σταθμισμένη και πολυμέτωπη δημοκρατική στρατηγική κοινωνικής συνοχής και αποφασιστικής αντιμετώπισης των εστιών της κρίσης.          

Στις δυτικές δημοκρατικές κοινωνίες, τα παραπάνω σχετίζονται και με θεμελιώδη θέματα ελευθεριών και δικαιωμάτων. Με εύγλωττο, π.χ.,  το  δίλημμα : υπάρχει περιορισμός (ή/και θεσμικός -νομικός παρεμβατισμός) για ζητήματα ελευθερίας έκφρασης , από τη μια,  και  θρησκευτικών πεποιθήσεων, από την άλλη ; Η έννοια της βλασφημίας (σχετική με τις θρησκευτικές πεποιθήσεις) μπορεί να θέσει  όριο (πότε, και ποιό ;) στην ελευθερία έκφρασης, όπως αυτή περιλαμβάνει και την έκφραση της κριτικής, ακόμα και  της σάτιρας (η περίπτωση της εφημερίδας ''Charlie Hedbo'', στο Παρίσι).

            Πρέπει να πούμε ότι οι θρησκευτικές πεποιθήσεις των συνανθρώπων μας δεν μπορούν να συνιστούν θεμιτό περιορισμό στην ελευθερία έκφρασής μας. Το δικαίωμα στη θρησκευτική ελευθερία  δεν ισοδυναμεί και με την αξίωση του καθενός για αποδοχή ή/και σεβασμό των θρησκευτικών του ''πιστεύω'' από τους συνανθρώπους του. Ένα σατιρικό σκίτσο, όσο ''ακραίο'' και αν είναι, χωρίς βέβαια να εξατομικεύεται σε ζωντανό, πραγματικό πρόσωπο, ούτε την  ελευθερία της θρησκευτικής συνείδησης θίγει ούτε την άσκηση των θρησκευτικών πεποιθήσεων εμποδίζει. Ούτε μπορεί να δικαιολογηθεί προνομιακή μεταχείριση των θρησκευτικών αισθημάτων - πεποιθήσεων των πολιτών και αυξημένη προστασία τους έναντι των πολιτικών και φιλοσοφικών πεποιθήσεων. Όσο πολύτιμα και αν είναι τα θρησκευτικά αισθήματα ή οι πολιτικές πεποιθήσεις δεν μπορούν να αποτελέσουν αντικείμενο προστασίας  της έννομης τάξης, τουλάχιστον όσον αφορά τις μη εξατομικευμένες  επιθέσεις, χωρίς συγχρόνως να διαλύονται δύο βασικές αρχές του κράτους δικαίου : η ελευθερία του λόγου και η ισότητα των πολιτών. Υπό την έννοια αυτή, ποινικές διατάξεις περί βλασφημίας, που μεταχειρίζονται προνομιακά τα  θρησκευτικά ''πιστεύω'', υπερβαίνοντας το αναγκαίο μέτρο και συνιστώντας εξ ορισμού περιορισμό της ελευθερίας έκφρασης, είναι αντισυνταγματικές.  Όπως επιγραμματικά  έχει υποστηριχθεί : ‘’ Για τα ζητήματα αυτά, το όριο της κριτικής και της σάτιρας δεν μπορεί να το θέσει ο νόμος, παρά μόνον ο συγγραφέας ή ο καλλιτέχνης.’’.

            Εκτός, όμως, αυτών, οι σύγχρονες κοινωνίες διακρίνονται για την πολυπολιτισμικότητά  τους.  Πολυπολιτισμικότητα, η οποία δεν  πρέπει  και δεν μπορεί να εννοείται, ούτε να εφαρμόζεται, ως ένα άθροισμα, με ενδιάμεσα κενά, παράπλευρων ή/και συμπληρωματικών  κοινωνικών- εθνοτικών- θρησκευτικών ομάδων , αλλά σαν μια νέα συνθήκη, και, σαν μια σύγχρονη αντίληψη και δημοκρατική πολιτική ενεργής, λειτουργικής ενσωμάτωσης. Πέραν της γενικής αρχής ότι σ΄ ένα δημοκρατικό σύστημα όσοι  άνθρωποι υπόκεινται στην πολιτική εξουσία έχουν δικαίωμα να συμμετέχουν στον καθορισμό της, η αποφυγή δημιουργίας συνθηκών και συμπεριφορών αντιστασιακής υποκουλτούρας και ροπής προς την εγκληματικότητα και τον θρησκευτικό φονταμενταλισμό, επιβάλει προς τις ομάδες αυτές που βιώνουν ένα είδος απομόνωσης, να υιοθετηθούν προγράμματα παρόμοιας ένταξης με εκείνα των κανονικών μεταναστών, ενθαρρύνοντας την παρακολούθησή τους από την κατηγορίες  αυτές και ιδιαίτερα από τα άτομα δεύτερης γενιάς (παιδιά των παράνομων μεταναστών). Είναι αναγκαίο η πολυπολιτισμικότητα  να  λειτουργεί μέσα από μια λογική πλουραλισμού, κι όχι κοινωνικού κατακερματισμού, συνιστώντας μια διαδικασία κοινωνικής ενοποίησης. Μέσα από μια λογική δημοκρατικού πλουραλισμού, να δρα δια-πολιτισμικά, ενοποιητικά με αναφορά τον εθνικό κορμό, για την ενδυνάμωση του εθνικού  κορμού και της πατριωτικής ταυτότητας, αποφεύγοντας  ρήγματα αυτονομιστικού υποστρώματος, καθώς  και τον οριζόντιο κοινωνικό τεμαχισμό.

              

              Το απαράδεκτο όραμα και η ανάγκη της Ισλαμικής Μεταρρύθμισης.

               ...................................................................................................................

            Η νέα άνοδος της θρησκείας εξηγείται εν μέρει από την απουσία μιας άλλης εναλλακτικής πρότασης στο καθολικό καθεστώς νεοφιλελευθερισμού...

Ο Τariq Ali, προοδευτικός διανοούμενος  καταγόμενος απ΄ το Πακιστάν, με συνείδηση του γίγνεσθαι στον ισλαμικό κόσμο, απ΄ όπου προέρχεται, υπογραμμίζει : ''Έχουμε απεγνωσμένα ανάγκη από μια Ισλαμική Μεταρρύθμιση που θα σαρώσει τον θεότρελο συντηρητισμό και την καθυστέρηση των φονταμενταλιστών αλλά, και, πέρα από αυτό, θα ανοίξει τον κόσμο του Ισλάμ σε νέες ιδέες.  Αυτή θα καταστήσει αναγκαίο τον αυστηρό διαχωρισμό κράτους και τζαμιού, τη διάλυση του κλήρου, την επιβεβαίωση των Μουσουλμάνων διανοουμένων να ερμηνεύουν τα κείμενα που αποτελούν συλλογική ιδιοκτησία της ισλαμικής κουλτούρας, την ελευθερία να σκέφτεται κανείς χωρίς απαγορεύσεις και ορθολογικά, και την ελευθερία της φαντασίας. Όσο δεν κινούμαστε προς αυτή την κατεύθυνση είμαστε καταδικασμένοι να ξαναζούμε παλιές μάχες και να σκεφτόμαστε όχι ένα πλουσιότερο και ανθρώπινο μέλλον αλλά το πως θα πάμε από το παρόν στο παρελθόν. Πρόκειται για ένα απαράδεκτο όραμα.''.

            Δεν μπορούμε παρά να συμφωνήσουμε  !

           

           Θεσσαλονίκη, 18 Μαϊου 2017

Η πραγματική δημοκρατική  κληρονομιά που αγνοούμε.

του Ελευθέριου Τζιόλα

Δεν είναι λίγες οι περιπτώσεις που χρησιμοποιούνται έννοιες και όροι με  ευκολία και χωρίς βαθύτερη κατανόηση. Όροι και έννοιες που ανάγονται, μάλιστα στην κληρονομιά της ελληνικής γραμματείας, θεωρούμενη από όλους τους στοχαστές ως θεμέλιο κάθε πνευματικής δημιουργίας και αναζήτησης.

Ταυτόχρονα, στη συγκυρία, πρέπει να ομολογήσω μια διάθεση φυγής από τη μαυρίλα της καθημερινότητας, που είναι  μάλλον μαυρίλα επταετίας (2010 - 2017), προς τις βαθύτερες ορίζουσες μας, μαζί και η  ενθάρρυνση φίλων που παραμένουν αξιόλογοι  μελετητές και μεστοί  συνομιλητές με ώθησαν να γράψω αυτό το σημείωμα, συνεισφέροντας και διευκρινίζοντας, ορισμένα καίρια κατά τη γνώμη ζητήματα, συνήθως παρεξηγημένα ή/και αγνοημένα, ωστόσο πάντα παρόντα.  

Οφείλω να διευκρινίσω, και πάλι, ότι πρόκειται για ένα σημείωμα κι όχι κάτι περισσότερο.

Η αναφορές στη ''δημοκρατία'' και στην ιδρυτική ''πόλη -κράτος'' είναι συνήθως ρηχές.

...................................................................................................

Η ελληνική πόλις γεννήθηκε χάρις σε μια καταστροφή. Την κατάρρευση, γύρω στα 1200 π.Χ., των συγκεντρωτικών ιερών μοναρχιών μυκηναϊκού τύπου που υπήρχαν στο ελληνικό έδαφος. Μετά από μια μακρά σκοτεινή περίοδο, γύρω στα μέσα του 8ου αιώνα αναδύθηκε μια πρωτοφανής πραγματικότητα, προϊόν ενός εξελικτικού ''άλματος'', η πόλις. Οι στοχαστές της αρχαϊκής  περιόδου, οι Επτά Σοφοί και οι όμοιοι τους, καθώς και οι Έλληνες πολιτικοί αυτής της περιόδου συμβάλλουν καθοριστικά στην πραγμάτωσή της.

Η πόλις πραγματώνει, αναπτύσσει και συσχετίζεται με σειρά εννοιών και ιστορικών  κατακτήσεων που χρειάζεται να κατανοηθούν.

1. Την ανατροπή της εξουσίας  του ιερού μυκηναίου βασιλιά, ο οποίος συγκέντρωνε στο πρόσωπό του όλους τους τότε κοινωνικούς ρόλους. Κερματίζει την εξουσία και τα βασιλικά καθήκοντα ασκούνται από ένα μεγάλο αριθμό λειτουργών : ιερείς, στρατιωτικοί, δικαστές, διοικητές. Η πολιτική εξουσία γίνεται συλλογική και τοποθετείται εις το μέσον της κοινότητας.

2. Την εμφάνιση της αγοράς, που  είναι συνώνυμη της συγκρότησης του δημόσιου χώρου. Με την έννοια της ριζικής, ποιοτικής μετακίνησης της εξουσίας από το βασιλικό άβατο σε τόπο δημόσιο, ανοιχτό, όπου συγκεντρώνονται, διαλέγονται και αποφασίζουν οι πολίτες. Ταυτόχρονα αλλάζει ο ρόλος της γραφής, γίνεται το μέσον δημοσιοποίησης των ιδεών και υποβολής τους στην κρίση του κοινού και καθιστά τους νόμους γραπτούς. Ενώ η γραφή αριθμεί την περίοδο εκείνη 2000 έτη, τα πρώτα κείμενα που μπορούν να θεωρηθούν βιβλία (συγγράμματα) εμφανίζονται στα πλαίσια της ελληνικής πόλεως.

3. Την προώθηση του λόγου και της λογικής που είναι απόρροια της αγοράς, όπου εκτίθεται η εξουσία, μπορεί να αμφισβητηθεί και αποφάσεις και νομοθεσίες μπορούν να επιβληθούν μόνο εφόσον η συνέλευση έχει πεισθεί. Η ορθολογική σκέψη και η τέχνη του λόγου είναι οι πνευματικές δημιουργίες που απευθείας προήλθαν από το δημόσιο χαρακτήρα που έλαβε η εξουσία στην πόλιν. Αργότερα οι επιστήμονες θα τις τυποποιήσουν και θα τις βελτιώσουν (λογική, διαλεκτική, ρητορική).

4. Την εμφάνιση ενός νέου τύπου ανθρώπου, του πολίτη, με ισότητα απέναντι στο νόμο. Αυτό το οποίο καθορίζει τη θέση ενός ανθρώπου στην κοινωνία δεν είναι πια το θρησκευτικό αξίωμα ή η θέση του σε ένα γένος, αλλά, αφενός, η ικανότητά του να μάχεται στην ίδια γραμμή με τους άλλους στη φάλαγγα των οπλιτών και, αφετέρου, η ικανότητά του να παρουσιάζει λογικά επιχειρήματα στην αγορά. Και, εφόσον , στο δημόσιο χώρο, η έγκυρη ένσταση, η αντικειμενική παρατήρηση, η ορθολογική πρόταση μπορούν να προέλθουν από τον πιο απλό πολίτη , όπως κι από τον άρχοντα, κάθε πολίτης μπορεί να υποκαταστήσει οποιονδήποτε και να ανταλλάξει τη θέση του με οποιουδήποτε άλλου. Εμφανίζεται, λοιπόν, ένας άνθρωπος (με μια έννοια ''αφηρημένου ανθρώπου'') ίσος με όλους τους άλλους ενώπιον του νόμου, υπό την διπλή έννοια ότι, αφενός, υποτάσσεται σε αυτόν και, αφετέρου, λαμβάνει εξίσου μέρος στη διαμόρφωσή του. Είναι ένας εντελώς νέος άνθρωπος, ο πολίτης. 

5. Την ριζική μεταμόρφωση της θρησκείας, από ένα ''οριζόντιο'' (υποχρεωτικό και μοναδικό) δεσμό της κοινωνικής ομάδας , σε μια ''κάθετη'' σχέση του ανθρώπου με το θεό (θεούς). Από τη στιγμή της σύλληψης και της εγκαθίδρυσης  του κράτους (του δήμου και των λειτουργιών του) που κυβερνάται -διευθύνεται από μια δημόσια λογική, αναλαμβάνει τη διατήρηση της κοινωνικής τάξης και τιμωρεί τα εγκλήματα  εφαρμόζοντας ανθρώπινους νόμους, η θρησκεία γίνεται κοινωνικά ανώφελη και αλλάζει την υπόστασή της.  Με την καθιέρωση της λατρείας των πολιούχων θεών, η λατρεία υπόκειται στο κράτος, φαινόμενο που ακυρώνει το θρησκευτικό στοιχείο, εφόσον η πολιτική εξουσιάζει τη θρησκεία, κι όχι πια το αντίστροφο, όπως στις αρχαϊκές κοινωνίες. Ενώ, εμφανίζονται και οι ιδιωτικές μορφές θρησκευτικότητας γύρω από το θείο, όπως τα μυστήρια, οι αδελφότητες κλπ. Είναι αυτά, που αργότερα αποκλήθηκαν στη Δύση ''θρησκεία''.

6. Τη θεμελιώδη διάκριση Φύσεως / Νόμου. Η εμφάνιση, μέσα απ΄ όλα αυτά, της πολιτικής, με την κυριολεκτική έννοια, δηλαδή, όχι απλώς ως συζήτηση εκτελεστικού τύπου που καθορίζει μια συγκεκριμένη συλλογική δράση στο πλαίσιο των εθίμων και της υφιστάμενης κοινωνικής ιεραρχίας (τα ''ιερά κράτη'' αυτό το εφάρμοζαν, και οι ανθρωπολόγοι έδειξαν ότι εφαρμόζονταν και στις ''κοινωνίες χωρίς κράτος''), αλλά ως μια ουσιαστική συζήτηση και αποφάσεις που αφορούν την πόλιν, ακόμα  και τους κανόνες και το μέλλον του συνόλου της κοινωνικής ζωής. Και, ο νόμος, εφόσον είναι  ανθρώπινος μπορεί ελεύθερα να τροποποιηθεί από τον άνθρωπο-πολίτη και η κοινωνική  (διά)ταξη μπορεί να υπόκειται σε κριτική και αλλαγή.  Μεταξύ των δύο ειδών τάξης, της Φύσεως και του Νόμου, υπάρχει η διάκριση της υπέρτατης (που είναι η Φύση) και της τεχνητής (που είναι ο Νόμος), δημιούργημα του άνθρωπου, απόρροια μιας ''σύμβασης''.

Δημοκρατία ή Δημοκρατικό Κράτος Δικαίου  ;

Πολίτης ή Εκλογέας  ; Πόλις και Επιστήμη ή Διοίκηση και Ειδικότητα ;

...................................................................................................

Τα παραπάνω συνοπτικά διαφοροποιούν  την Ελλάδα από τις προηγούμενες κοινωνίες, είτε τις αρχαϊκές, είτε τα πρώτα κράτη της αρχαίας Εγγύς Ανατολής, τα οποία ήταν όλα τότε ιερές μοναρχίες.

Οι Έλληνες εγκαθιδρύοντας τις αρχές της έννομης διακυβέρνησης, του πολίτη και της ατομικής ελευθερίας, συγκροτούν ουσιαστικά την πολιτική βάση πάνω στην οποία θα οικοδομηθούν τα νεότερα κράτη  δικαίου.

Πράγματι, ο πολίτης οφείλει να υπακούει σ΄ έναν γενικό κανόνα, ίσο για όλους, ανώνυμο, κι όχι σε μια προσωπική και διακριτική εντολή που προέρχεται από έναν βασιλιά, ή έναν πρεσβύτερο στο γένος, ή ένα πρόσωπο το οποίο βρίσκεται σε υψηλότερες θέσεις μιας ιεραρχίας. Έχοντας τα ασφαλή γνωστικά μέσα που του επιτρέπουν να διακρίνει εκ των προτέρων τί είναι θεμιτό και τί αθέμιτο, ο ίδιος μπορεί να αποφασίζει για τις ενέργειές του, να γίνει ένα άτομο ελεύθερο.

Όταν οι ΄Αγγλοι πολιτικοί φιλόσοφοι θα δημιουργήσουν τις εκφράσεις ''government of  laws, not of the men'' και ''rule of law'', το μόνο που κάνουν είνια να επαναδιατυπώνουν στη δική τους γλώσσα και να επανεπικαιροποιούν το παλαιό ελληνικό πολιτικό ιδεώδες.

Ο Αριστοτέλης, όμως, διευκρινίζει ότι ένα πολίτευμα όπου ''κύριον  δ΄ είναι το πλήθος και μη τον  νόμον '' δεν είναι πολίτευμα ελευθερίας, διότι σε αυτή την περίπτωση ''μόναρχος γαρ ο δήμος γίνεται, σύνθετος εις εκ πολλών''. Αυτό το οποίο χαρακτηρίζει ένα ελεύθερο πολίτευμα δεν είναι το γεγονός ότι οι εντολές δίνονται στο όνομα του συνόλου, αλλά ότι υπάρχουν γενικοί συμφωνημένοι κανόνες και όχι ειδικές εντολές. Ο δικαστής ή ο κυβερνήτης δίνει ειδικές εντολές μόνο στα πλαίσια του Νόμου. Αυτό που επινόησαν ουσιαστικά οι Έλληνες δεν είναι λοιπόν, όπως συχνά λέγεται, απλώς η δημοκρατία, η οποία, μάλιστα, εννοείται εκφυλισμένη μόνο στο εκλέγειν, αλλά το Δημοκρατικό Κράτος Δικαίου (ως θεσμισμένη, δημοκρατική, αυτοκυβερνούμενη κοινωνία).

Ένα στοιχείο ιδιαίτερα χαρακτηριστικό της επανάστασης των νοοτροπιών, που οφείλεται στην υπερίσχυση της έννοιας του πολίτη στην Αθήνα, είναι η θέση την οποία η πόλις προορίζει για τους ξένους . Όπως υπενθυμίζει ο Περικλής στον Επιτάφιο, που μας μεταφέρθηκε από τον Θουκυδίδη, η πόλις υποδέχεται μαζικά τους ''μετοίκους'' και τους παραχωρεί τα κυριότερα πολιτικά δικαιώματα, πρώτ΄ απ΄ όλα το δικαίωμα να διαμένουν σ΄αυτήν για μεγάλο χρονικό διάστημα. Ειδικότερα, επειδή οι Έλληνες, έχουν αποδώσει μια έννοια αφηρημένη στην πόλη και στο πολίτη, πολλοί άνθρωποι μπορούν να προστεθούν σ΄ αυτό το νέο είδος κοινωνικής ομάδας, ανεξάρτητα από το γένος και την εθνότητα στα οποία ανήκουν. Για πρώτη φορά στην ιστορία ένα κοινωνικό σύστημα παραδέχεται ότι δεν στηρίζεται σε μια κοινότητα καταγωγής , αλλά σε αρχές παιδείας και κανόνες δημοκρατικής πολιτείας (με την έννοια της αθηναϊκής δημοκρατίας).

Στοιχείο σημαντικό είναι ότι η πόλις αποτελεί το πλαίσιο εντός του οποίου αναπτύσσεται η επιστήμη και η επιστήμη αποτελεί κινητήρια δύναμη ανάπτυξης της πόλεως. Πόλις και  Επιστήμη δεν είναι  έννοιες διαδοχικές και ανεξάρτητες , αλλά συμπληρώνουν η μία την άλλη. Καθώς η αρχαϊκή θρησκεία χάνει την επιρροή της και στα πλαίσια της πόλεως μπορούν να συζητηθούν ελεύθερα διάφορες υποθέσεις για τον κόσμο, όπως ακριβώς συζητούνται και οι προτάσεις δημόσιας δράσης. Οι Έλληνες πραγματοποίησαν με αυτό τον τρόπο ένα βήμα το οποίο οι ''επιστήμες'' της Μεσοποταμίας ή της Αιγύπτου δεν είχαν πραγματοποιήσει. Οι πραγματείες της Μεσοποταμίας όσον αφορά π.χ., την αστρολογία και την ιατρική είναι, όπως οι προφητικές πραγματείες ή τα νομικά θέσφατα (πρβλ. τον Κώδικα του Χαμουραμπί), κατάλογοι από παραδείγματα κι όχι η διατύπωση νόμων (που κωδικοποιούν, ερμηνεύουν, οδηγούν και επιλύουν). Η επιστήμη λέει ο Andre Pichot ακολουθεί δύο οδούς, την ''οδό των αντικειμένων'' και την ''οδό του επιστημονικού πνεύματος''. Μια πραγματική δημιουργική  συγχώνευση των δύο οδών θα πραγματοποιηθεί κατά τους κλασσικούς αιώνες του ελληνικού κόσμου, και μετά κατά την ελληνιστική και ελληνορωμαϊκή  περίοδο. Οι μεγάλοι επιστημονικοί κλάδοι, - μαθηματικά, αστρονομία, φυσική, ιατρική, βιολογία, φυσιολογία κλπ -, τότε ωριμάζουν, όπως και οι κοινωνικές επιστήμες και ιδιαίτερα η ιστορία (Ηρόδοτος, Θουκυδίδης, Πολύβιος).

Είναι όλα τούτα ένα αναγκαίο πλαίσιο για να έχουμε τουλάχιστο ως Έλληνες  αίσθηση της συνέχειας, αδρή κατανόηση των καθοριστικών γραμμών της πορείας του Κόσμου και ιδιαίτερα του ευρωπαϊκού, καθώς και των ιστορικών διαστάσεων των πνευματικών δημιουργών και κατακτήσεων.  

Θεσσαλονίκη, 5 Μαίου 2017.