Η πραγματική δημοκρατική  κληρονομιά που αγνοούμε.

του Ελευθέριου Τζιόλα

Δεν είναι λίγες οι περιπτώσεις που χρησιμοποιούνται έννοιες και όροι με  ευκολία και χωρίς βαθύτερη κατανόηση. Όροι και έννοιες που ανάγονται, μάλιστα στην κληρονομιά της ελληνικής γραμματείας, θεωρούμενη από όλους τους στοχαστές ως θεμέλιο κάθε πνευματικής δημιουργίας και αναζήτησης.

Ταυτόχρονα, στη συγκυρία, πρέπει να ομολογήσω μια διάθεση φυγής από τη μαυρίλα της καθημερινότητας, που είναι  μάλλον μαυρίλα επταετίας (2010 - 2017), προς τις βαθύτερες ορίζουσες μας, μαζί και η  ενθάρρυνση φίλων που παραμένουν αξιόλογοι  μελετητές και μεστοί  συνομιλητές με ώθησαν να γράψω αυτό το σημείωμα, συνεισφέροντας και διευκρινίζοντας, ορισμένα καίρια κατά τη γνώμη ζητήματα, συνήθως παρεξηγημένα ή/και αγνοημένα, ωστόσο πάντα παρόντα.  

Οφείλω να διευκρινίσω, και πάλι, ότι πρόκειται για ένα σημείωμα κι όχι κάτι περισσότερο.

Η αναφορές στη ''δημοκρατία'' και στην ιδρυτική ''πόλη -κράτος'' είναι συνήθως ρηχές.

...................................................................................................

Η ελληνική πόλις γεννήθηκε χάρις σε μια καταστροφή. Την κατάρρευση, γύρω στα 1200 π.Χ., των συγκεντρωτικών ιερών μοναρχιών μυκηναϊκού τύπου που υπήρχαν στο ελληνικό έδαφος. Μετά από μια μακρά σκοτεινή περίοδο, γύρω στα μέσα του 8ου αιώνα αναδύθηκε μια πρωτοφανής πραγματικότητα, προϊόν ενός εξελικτικού ''άλματος'', η πόλις. Οι στοχαστές της αρχαϊκής  περιόδου, οι Επτά Σοφοί και οι όμοιοι τους, καθώς και οι Έλληνες πολιτικοί αυτής της περιόδου συμβάλλουν καθοριστικά στην πραγμάτωσή της.

Η πόλις πραγματώνει, αναπτύσσει και συσχετίζεται με σειρά εννοιών και ιστορικών  κατακτήσεων που χρειάζεται να κατανοηθούν.

1. Την ανατροπή της εξουσίας  του ιερού μυκηναίου βασιλιά, ο οποίος συγκέντρωνε στο πρόσωπό του όλους τους τότε κοινωνικούς ρόλους. Κερματίζει την εξουσία και τα βασιλικά καθήκοντα ασκούνται από ένα μεγάλο αριθμό λειτουργών : ιερείς, στρατιωτικοί, δικαστές, διοικητές. Η πολιτική εξουσία γίνεται συλλογική και τοποθετείται εις το μέσον της κοινότητας.

2. Την εμφάνιση της αγοράς, που  είναι συνώνυμη της συγκρότησης του δημόσιου χώρου. Με την έννοια της ριζικής, ποιοτικής μετακίνησης της εξουσίας από το βασιλικό άβατο σε τόπο δημόσιο, ανοιχτό, όπου συγκεντρώνονται, διαλέγονται και αποφασίζουν οι πολίτες. Ταυτόχρονα αλλάζει ο ρόλος της γραφής, γίνεται το μέσον δημοσιοποίησης των ιδεών και υποβολής τους στην κρίση του κοινού και καθιστά τους νόμους γραπτούς. Ενώ η γραφή αριθμεί την περίοδο εκείνη 2000 έτη, τα πρώτα κείμενα που μπορούν να θεωρηθούν βιβλία (συγγράμματα) εμφανίζονται στα πλαίσια της ελληνικής πόλεως.

3. Την προώθηση του λόγου και της λογικής που είναι απόρροια της αγοράς, όπου εκτίθεται η εξουσία, μπορεί να αμφισβητηθεί και αποφάσεις και νομοθεσίες μπορούν να επιβληθούν μόνο εφόσον η συνέλευση έχει πεισθεί. Η ορθολογική σκέψη και η τέχνη του λόγου είναι οι πνευματικές δημιουργίες που απευθείας προήλθαν από το δημόσιο χαρακτήρα που έλαβε η εξουσία στην πόλιν. Αργότερα οι επιστήμονες θα τις τυποποιήσουν και θα τις βελτιώσουν (λογική, διαλεκτική, ρητορική).

4. Την εμφάνιση ενός νέου τύπου ανθρώπου, του πολίτη, με ισότητα απέναντι στο νόμο. Αυτό το οποίο καθορίζει τη θέση ενός ανθρώπου στην κοινωνία δεν είναι πια το θρησκευτικό αξίωμα ή η θέση του σε ένα γένος, αλλά, αφενός, η ικανότητά του να μάχεται στην ίδια γραμμή με τους άλλους στη φάλαγγα των οπλιτών και, αφετέρου, η ικανότητά του να παρουσιάζει λογικά επιχειρήματα στην αγορά. Και, εφόσον , στο δημόσιο χώρο, η έγκυρη ένσταση, η αντικειμενική παρατήρηση, η ορθολογική πρόταση μπορούν να προέλθουν από τον πιο απλό πολίτη , όπως κι από τον άρχοντα, κάθε πολίτης μπορεί να υποκαταστήσει οποιονδήποτε και να ανταλλάξει τη θέση του με οποιουδήποτε άλλου. Εμφανίζεται, λοιπόν, ένας άνθρωπος (με μια έννοια ''αφηρημένου ανθρώπου'') ίσος με όλους τους άλλους ενώπιον του νόμου, υπό την διπλή έννοια ότι, αφενός, υποτάσσεται σε αυτόν και, αφετέρου, λαμβάνει εξίσου μέρος στη διαμόρφωσή του. Είναι ένας εντελώς νέος άνθρωπος, ο πολίτης. 

5. Την ριζική μεταμόρφωση της θρησκείας, από ένα ''οριζόντιο'' (υποχρεωτικό και μοναδικό) δεσμό της κοινωνικής ομάδας , σε μια ''κάθετη'' σχέση του ανθρώπου με το θεό (θεούς). Από τη στιγμή της σύλληψης και της εγκαθίδρυσης  του κράτους (του δήμου και των λειτουργιών του) που κυβερνάται -διευθύνεται από μια δημόσια λογική, αναλαμβάνει τη διατήρηση της κοινωνικής τάξης και τιμωρεί τα εγκλήματα  εφαρμόζοντας ανθρώπινους νόμους, η θρησκεία γίνεται κοινωνικά ανώφελη και αλλάζει την υπόστασή της.  Με την καθιέρωση της λατρείας των πολιούχων θεών, η λατρεία υπόκειται στο κράτος, φαινόμενο που ακυρώνει το θρησκευτικό στοιχείο, εφόσον η πολιτική εξουσιάζει τη θρησκεία, κι όχι πια το αντίστροφο, όπως στις αρχαϊκές κοινωνίες. Ενώ, εμφανίζονται και οι ιδιωτικές μορφές θρησκευτικότητας γύρω από το θείο, όπως τα μυστήρια, οι αδελφότητες κλπ. Είναι αυτά, που αργότερα αποκλήθηκαν στη Δύση ''θρησκεία''.

6. Τη θεμελιώδη διάκριση Φύσεως / Νόμου. Η εμφάνιση, μέσα απ΄ όλα αυτά, της πολιτικής, με την κυριολεκτική έννοια, δηλαδή, όχι απλώς ως συζήτηση εκτελεστικού τύπου που καθορίζει μια συγκεκριμένη συλλογική δράση στο πλαίσιο των εθίμων και της υφιστάμενης κοινωνικής ιεραρχίας (τα ''ιερά κράτη'' αυτό το εφάρμοζαν, και οι ανθρωπολόγοι έδειξαν ότι εφαρμόζονταν και στις ''κοινωνίες χωρίς κράτος''), αλλά ως μια ουσιαστική συζήτηση και αποφάσεις που αφορούν την πόλιν, ακόμα  και τους κανόνες και το μέλλον του συνόλου της κοινωνικής ζωής. Και, ο νόμος, εφόσον είναι  ανθρώπινος μπορεί ελεύθερα να τροποποιηθεί από τον άνθρωπο-πολίτη και η κοινωνική  (διά)ταξη μπορεί να υπόκειται σε κριτική και αλλαγή.  Μεταξύ των δύο ειδών τάξης, της Φύσεως και του Νόμου, υπάρχει η διάκριση της υπέρτατης (που είναι η Φύση) και της τεχνητής (που είναι ο Νόμος), δημιούργημα του άνθρωπου, απόρροια μιας ''σύμβασης''.

Δημοκρατία ή Δημοκρατικό Κράτος Δικαίου  ;

Πολίτης ή Εκλογέας  ; Πόλις και Επιστήμη ή Διοίκηση και Ειδικότητα ;

...................................................................................................

Τα παραπάνω συνοπτικά διαφοροποιούν  την Ελλάδα από τις προηγούμενες κοινωνίες, είτε τις αρχαϊκές, είτε τα πρώτα κράτη της αρχαίας Εγγύς Ανατολής, τα οποία ήταν όλα τότε ιερές μοναρχίες.

Οι Έλληνες εγκαθιδρύοντας τις αρχές της έννομης διακυβέρνησης, του πολίτη και της ατομικής ελευθερίας, συγκροτούν ουσιαστικά την πολιτική βάση πάνω στην οποία θα οικοδομηθούν τα νεότερα κράτη  δικαίου.

Πράγματι, ο πολίτης οφείλει να υπακούει σ΄ έναν γενικό κανόνα, ίσο για όλους, ανώνυμο, κι όχι σε μια προσωπική και διακριτική εντολή που προέρχεται από έναν βασιλιά, ή έναν πρεσβύτερο στο γένος, ή ένα πρόσωπο το οποίο βρίσκεται σε υψηλότερες θέσεις μιας ιεραρχίας. Έχοντας τα ασφαλή γνωστικά μέσα που του επιτρέπουν να διακρίνει εκ των προτέρων τί είναι θεμιτό και τί αθέμιτο, ο ίδιος μπορεί να αποφασίζει για τις ενέργειές του, να γίνει ένα άτομο ελεύθερο.

Όταν οι ΄Αγγλοι πολιτικοί φιλόσοφοι θα δημιουργήσουν τις εκφράσεις ''government of  laws, not of the men'' και ''rule of law'', το μόνο που κάνουν είνια να επαναδιατυπώνουν στη δική τους γλώσσα και να επανεπικαιροποιούν το παλαιό ελληνικό πολιτικό ιδεώδες.

Ο Αριστοτέλης, όμως, διευκρινίζει ότι ένα πολίτευμα όπου ''κύριον  δ΄ είναι το πλήθος και μη τον  νόμον '' δεν είναι πολίτευμα ελευθερίας, διότι σε αυτή την περίπτωση ''μόναρχος γαρ ο δήμος γίνεται, σύνθετος εις εκ πολλών''. Αυτό το οποίο χαρακτηρίζει ένα ελεύθερο πολίτευμα δεν είναι το γεγονός ότι οι εντολές δίνονται στο όνομα του συνόλου, αλλά ότι υπάρχουν γενικοί συμφωνημένοι κανόνες και όχι ειδικές εντολές. Ο δικαστής ή ο κυβερνήτης δίνει ειδικές εντολές μόνο στα πλαίσια του Νόμου. Αυτό που επινόησαν ουσιαστικά οι Έλληνες δεν είναι λοιπόν, όπως συχνά λέγεται, απλώς η δημοκρατία, η οποία, μάλιστα, εννοείται εκφυλισμένη μόνο στο εκλέγειν, αλλά το Δημοκρατικό Κράτος Δικαίου (ως θεσμισμένη, δημοκρατική, αυτοκυβερνούμενη κοινωνία).

Ένα στοιχείο ιδιαίτερα χαρακτηριστικό της επανάστασης των νοοτροπιών, που οφείλεται στην υπερίσχυση της έννοιας του πολίτη στην Αθήνα, είναι η θέση την οποία η πόλις προορίζει για τους ξένους . Όπως υπενθυμίζει ο Περικλής στον Επιτάφιο, που μας μεταφέρθηκε από τον Θουκυδίδη, η πόλις υποδέχεται μαζικά τους ''μετοίκους'' και τους παραχωρεί τα κυριότερα πολιτικά δικαιώματα, πρώτ΄ απ΄ όλα το δικαίωμα να διαμένουν σ΄αυτήν για μεγάλο χρονικό διάστημα. Ειδικότερα, επειδή οι Έλληνες, έχουν αποδώσει μια έννοια αφηρημένη στην πόλη και στο πολίτη, πολλοί άνθρωποι μπορούν να προστεθούν σ΄ αυτό το νέο είδος κοινωνικής ομάδας, ανεξάρτητα από το γένος και την εθνότητα στα οποία ανήκουν. Για πρώτη φορά στην ιστορία ένα κοινωνικό σύστημα παραδέχεται ότι δεν στηρίζεται σε μια κοινότητα καταγωγής , αλλά σε αρχές παιδείας και κανόνες δημοκρατικής πολιτείας (με την έννοια της αθηναϊκής δημοκρατίας).

Στοιχείο σημαντικό είναι ότι η πόλις αποτελεί το πλαίσιο εντός του οποίου αναπτύσσεται η επιστήμη και η επιστήμη αποτελεί κινητήρια δύναμη ανάπτυξης της πόλεως. Πόλις και  Επιστήμη δεν είναι  έννοιες διαδοχικές και ανεξάρτητες , αλλά συμπληρώνουν η μία την άλλη. Καθώς η αρχαϊκή θρησκεία χάνει την επιρροή της και στα πλαίσια της πόλεως μπορούν να συζητηθούν ελεύθερα διάφορες υποθέσεις για τον κόσμο, όπως ακριβώς συζητούνται και οι προτάσεις δημόσιας δράσης. Οι Έλληνες πραγματοποίησαν με αυτό τον τρόπο ένα βήμα το οποίο οι ''επιστήμες'' της Μεσοποταμίας ή της Αιγύπτου δεν είχαν πραγματοποιήσει. Οι πραγματείες της Μεσοποταμίας όσον αφορά π.χ., την αστρολογία και την ιατρική είναι, όπως οι προφητικές πραγματείες ή τα νομικά θέσφατα (πρβλ. τον Κώδικα του Χαμουραμπί), κατάλογοι από παραδείγματα κι όχι η διατύπωση νόμων (που κωδικοποιούν, ερμηνεύουν, οδηγούν και επιλύουν). Η επιστήμη λέει ο Andre Pichot ακολουθεί δύο οδούς, την ''οδό των αντικειμένων'' και την ''οδό του επιστημονικού πνεύματος''. Μια πραγματική δημιουργική  συγχώνευση των δύο οδών θα πραγματοποιηθεί κατά τους κλασσικούς αιώνες του ελληνικού κόσμου, και μετά κατά την ελληνιστική και ελληνορωμαϊκή  περίοδο. Οι μεγάλοι επιστημονικοί κλάδοι, - μαθηματικά, αστρονομία, φυσική, ιατρική, βιολογία, φυσιολογία κλπ -, τότε ωριμάζουν, όπως και οι κοινωνικές επιστήμες και ιδιαίτερα η ιστορία (Ηρόδοτος, Θουκυδίδης, Πολύβιος).

Είναι όλα τούτα ένα αναγκαίο πλαίσιο για να έχουμε τουλάχιστο ως Έλληνες  αίσθηση της συνέχειας, αδρή κατανόηση των καθοριστικών γραμμών της πορείας του Κόσμου και ιδιαίτερα του ευρωπαϊκού, καθώς και των ιστορικών διαστάσεων των πνευματικών δημιουργών και κατακτήσεων.  

Θεσσαλονίκη, 5 Μαίου 2017.